Nỗi lo con nhẹ cân, chậm lớn, ăn mãi không tăng cân là tâm sự chung của nhiều bậc cha mẹ. Đây không chỉ là áp lực tâm lý mà còn là mối quan ngại sâu sắc về sức khỏe và tương lai phát triển của con. Làm thế nào để con tăng cân khỏe mạnh, đúng chuẩn, bắt kịp đà tăng trưởng so với bạn bè đồng lứa? Bài viết này sẽ cung cấp những kiến thức nền tảng và cách theo dõi khoa học, giúp cha mẹ tự tin hơn trong hành trình đồng hành cùng con đạt được cân nặng lý tưởng và sự phát triển toàn diện.

1. Hiểu đúng về tăng cân đúng chuẩn và các vấn đề liên quan ở trẻ

Để giúp con tăng cân hiệu quả, bước đầu tiên và quan trọng nhất là cha mẹ cần trang bị cho mình những kiến thức nền tảng. Điều này sẽ giúp cha mẹ nhận diện chính xác tình trạng của con và tránh những nhầm lẫn không đáng có.

Thế nào là trẻ nhẹ cân, suy dinh dưỡng? 

Trẻ nhẹ cân khi cân nặng theo tuổi thấp hơn mức trung bình, nằm dưới -2 độ lệch chuẩn.

“Nhẹ cân” và “suy dinh dưỡng” là hai thuật ngữ thường được sử dụng, tuy nhiên, chúng có những sắc thái ý nghĩa cần được phân biệt .

• Nhẹ cân (Underweight): Được xác định khi cân nặng theo tuổi của trẻ thấp hơn mức trung bình chuẩn. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã xây dựng các biểu đồ tăng trưởng chuẩn (cân nặng theo tuổi, chiều cao theo tuổi, cân nặng theo chiều cao và chỉ số khối cơ thể – BMI theo tuổi cho trẻ lớn) làm công cụ đánh giá khách quan tình trạng dinh dưỡng của trẻ. Trẻ được coi là nhẹ cân khi chỉ số cân nặng theo tuổi nằm dưới -2 độ lệch chuẩn (SD) so với trung vị của quần thể tham khảo WHO.
• Suy dinh dưỡng (Malnutrition): Là một thuật ngữ rộng hơn, bao gồm cả thiếu dinh dưỡng (undernutrition  như nhẹ cân, thấp còi, gầy còm), thừa dinh dưỡng (overnutrition  như thừa cân, béo phì) và thiếu hụt vi chất dinh dưỡng. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng ta tập trung vào các thể suy dinh dưỡng do thiếu hụt:

• Nhẹ cân (Underweight): Cân nặng theo tuổi thấp (như đã định nghĩa ở trên).
• Thấp còi (Stunting): Chiều cao theo tuổi thấp hơn -2SD so với trung vị của quần thể tham khảo WHO. Đây là hậu quả của tình trạng thiếu dinh dưỡng kéo dài hoặc nhiễm trùng tái diễn.
• Gầy còm (Wasting): Cân nặng theo chiều cao thấp hơn -2SD so với trung vị của quần thể tham khảo WHO. Tình trạng này thường phản ánh tình trạng mất cân nặng cấp tính và nghiêm trọng do đói ăn hoặc bệnh tật.

Hậu quả của tình trạng nhẹ cân và suy dinh dưỡng kéo dài

Tình trạng nhẹ cân, suy dinh dưỡng nếu không được can thiệp kịp thời có thể để lại những hậu quả nghiêm trọng và kéo dài, ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện của trẻ:

• Ảnh hưởng thể chất: Chậm phát triển thể lực, tầm vóc nhỏ bé, sức bền kém.
• Ảnh hưởng trí tuệ: Suy dinh dưỡng trong những năm đầu đời, đặc biệt là thiếu hụt các vi chất quan trọng như sắt, iod, kẽm, có thể làm suy giảm khả năng nhận thức, học tập và phát triển trí não .
• Ảnh hưởng hệ miễn dịch: Hệ miễn dịch suy yếu khiến trẻ dễ mắc các bệnh nhiễm khuẩn đường hô hấp, tiêu hóa và các bệnh nhiễm trùng khác, tạo thành một vòng xoắn bệnh lý: suy dinh dưỡng làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và nhiễm trùng lại làm nặng thêm tình trạng suy dinh dưỡng .

2. Nguyên nhân phổ biến khiến trẻ chậm tăng cân hoặc nhẹ cân

Việc hiểu rõ các khái niệm và hậu quả là cần thiết, tuy nhiên, để có giải pháp can thiệp hiệu quả, chúng ta cần đi sâu vào tìm hiểu các yếu tố khiến trẻ rơi vào tình trạng này. Xác định đúng nguyên nhân sẽ là kim chỉ nam cho mọi nỗ lực giúp trẻ tăng cân.

Nguyên nhân do dinh dưỡng

Dinh dưỡng chưa đúng cách là nguyên nhân phổ biến khiến trẻ chậm tăng cân

Đây là nhóm nguyên nhân thường gặp nhất, xuất phát trực tiếp từ chế độ ăn uống hàng ngày của trẻ. Trong đó có 4 sai lầm khá phổ biến từ khẩu phần ăn hằng ngày khiến trẻ chậm tăng cân mà cha mẹ hay mắc phải: 

• Ăn không đủ số lượng, không đủ năng lượng cần thiết: Trẻ có thể ăn ít do biếng ăn, hoặc do khẩu phần ăn không đáp ứng đủ nhu cầu năng lượng theo lứa tuổi.
• Chất lượng bữa ăn kém: Bữa ăn thiếu cân đối, thiếu hụt các nhóm chất dinh dưỡng đa lượng quan trọng như đạm (protein), chất béo (lipid), bột đường (carbohydrate).
• Thiếu vi chất dinh dưỡng: Thiếu kẽm có thể gây biếng ăn, chậm tăng trưởng; thiếu sắt gây thiếu máu, ảnh hưởng đến phát triển thể chất và trí tuệ; thiếu vitamin nhóm B ảnh hưởng đến chuyển hóa năng lượng và hấp thu dinh dưỡng của trẻ .
• Cách chế biến không phù hợp: Thức ăn quá đặc, quá lỏng hoặc không hợp khẩu vị cũng khiến trẻ ăn ít.

Nguyên nhân do bệnh lý

Các bệnh lý mắc phải cũng khiến trẻ chậm tăng cân, bao gồm chủ yếu các bệnh lý như sau: 

• Nhiễm khuẩn cấp hoặc mạn tính: Các bệnh nhiễm khuẩn đường hô hấp, tiêu hóa, tiết niệu… làm tăng nhu cầu năng lượng và dưỡng chất, đồng thời cũng gây biếng ăn, giảm hấp thu dinh dưỡng ở trẻ.
• Rối loạn tiêu hóa: Hệ tiêu hóa khỏe mạnh chính là nền tảng vững chắc cho việc tăng cân ở trẻ. Tình trạng táo bón kéo dài khiến trẻ khó chịu, chướng bụng, ăn không ngon miệng. Mất cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột cùng với sự suy giảm lợi khuẩn và gia tăng hại khuẩn, dẫn đến giảm khả năng tiêu hóa và hấp thu thức ăn, tăng nguy cơ tiêu chảy hoặc các rối loạn tiêu hóa khác. Hội chứng kém hấp thu do tổn thương niêm mạc ruột, thường gặp sau tiêu chảy kéo dài hoặc trong bệnh Celiac cũng là nguyên nhân quan trọng.
• Các bệnh mạn tính khác: Bệnh tim bẩm sinh, bệnh thận, các bệnh lý nội tiết… cũng có thể ảnh hưởng đến quá trình tăng trưởng của trẻ.

Nguyên nhân do yếu tố tâm lý, thói quen

Ngoài ra, không thể bỏ qua các yếu tố thuộc về tâm lý và thói quen ăn uống, những điều tưởng chừng nhỏ nhặt nhưng lại có thể tác động lớn đến cân nặng của trẻ.

• Biếng ăn tâm lý: Thường gặp ở trẻ bị ép ăn, không khí bữa ăn căng thẳng hoặc trẻ có những trải nghiệm tiêu cực với thức ăn.
• Ăn không tập trung: Trẻ quá mải mê với các hoạt động khác như xem tivi, điện thoại, chơi đồ chơi,.. mà bỏ qua cảm giác đói.
• Ăn vặt thường xuyên: Ăn quá nhiều đồ ăn vặt ít dinh dưỡng gần bữa chính làm trẻ no và không muốn ăn bữa chính.

3. Tầm quan trọng của việc tăng cân lành mạnh

Sau khi đã xem xét các nguyên nhân tiềm ẩn khiến trẻ chậm tăng cân, điều vô cùng quan trọng tiếp theo là cha mẹ cần xác định một mục tiêu đúng đắn cho hành trình cải thiện cân nặng của con. Nhiều người thường chỉ quan tâm đến việc làm sao để kim trên bàn cân nhích lên, nhưng thực tế, “tăng cân” không đồng nghĩa với việc chỉ đơn thuần tăng số ký một cách vô tội vạ. Mục tiêu cuối cùng phải là tăng cân lành mạnh, một khái niệm nền tảng cho sự phát triển toàn diện và bền vững của trẻ.

Thế nào là tăng cân lành mạnh?

Tăng cân lành mạnh không phải là việc trẻ tích lũy thật nhiều mỡ thừa để trông “bụ bẫm” hơn. Thay vào đó, đây là một quá trình tăng trưởng cân đối và hài hòa, bao gồm:

• Sự phát triển của khối cơ và hệ xương: Đây là yếu tố cốt lõi. Cân nặng tăng lên phải đi kèm với sự phát triển của cơ bắp, giúp trẻ cứng cáp, nhanh nhẹn và có sức bền tốt. Hệ xương cũng cần được củng cố, phát triển chiều dài và mật độ để đảm bảo tầm vóc tối ưu trong tương lai.
• Sự hoàn thiện của các cơ quan: Các cơ quan như não bộ, tim, gan, thận… cần đủ dưỡng chất để phát triển và hoạt động hiệu quả. Việc tăng cân đúng cách sẽ hỗ trợ quá trình này.
• Đảm bảo năng lượng và dưỡng chất cho mọi hoạt động: Tăng cân phải đồng nghĩa với việc trẻ có đủ năng lượng để học tập, vui chơi, khám phá thế giới xung quanh, đồng thời các vi chất dinh dưỡng thiết yếu phải được cung cấp đầy đủ để hỗ trợ phát triển trí não và tăng cường hệ miễn dịch.

Lợi ích vượt trội của việc tăng cân lành mạnh

Tăng cân lành mạnh giúp con phát triển toàn diện

Khi trẻ tăng cân một cách lành mạnh, những lợi ích mang lại không chỉ dừng lại ở vóc dáng:

• Nền tảng thể chất vững vàng: Trẻ có sức khỏe tốt hơn, ít ốm vặt, sức bền cao hơn, năng động và linh hoạt hơn trong các hoạt động thể chất, đồng thời tầm vóc cũng được cải thiện, giúp trẻ tự tin hơn.
• Phát triển trí tuệ tối ưu: Não bộ cần rất nhiều năng lượng và dưỡng chất để phát triển, đặc biệt trong những năm đầu đời. Tăng cân lành mạnh đảm bảo cung cấp đủ “nhiên liệu” cho não, giúp trẻ tăng cường khả năng nhận thức, học hỏi, ghi nhớ và tập trung.
• Hệ miễn dịch khỏe mạnh: Một cơ thể được nuôi dưỡng tốt sẽ có hệ miễn dịch mạnh mẽ hơn, giúp trẻ chống lại các tác nhân gây bệnh, giảm tần suất mắc các bệnh nhiễm khuẩn.
• Tâm lý và cảm xúc tích cực: Khi khỏe mạnh, ăn ngon, ngủ tốt, trẻ sẽ vui vẻ, hoạt bát và có tâm trạng tốt hơn, góp phần vào sự phát triển cảm xúc và kỹ năng xã hội.

Ngược lại, những rủi ro tiềm ẩn của tăng cân không kiểm soát

Việc nôn nóng muốn con tăng cân nhanh chóng mà không chú trọng đến chất lượng có thể dẫn đến những hệ lụy không mong muốn:

• Nguy cơ thừa cân, béo phì: Đây là hậu quả trực tiếp và dễ thấy nhất. Trẻ có thể tăng cân nhanh nhưng chủ yếu là tăng mỡ, dẫn đến thừa cân, béo phì ngay từ khi còn nhỏ.
• Gia tăng nguy cơ mắc các bệnh mạn tính không lây nhiễm: Tình trạng béo phì ở trẻ em là yếu tố nguy cơ hàng đầu dẫn đến các bệnh lý chuyển hóa sớm như rối loạn mỡ máu, tiền đái tháo đường, và thậm chí là đái tháo đường type 2, bệnh tim mạch khi trẻ lớn lên.
• Ảnh hưởng đến hệ xương khớp: Cân nặng quá lớn tạo áp lực lên hệ xương khớp còn non nớt của trẻ, có thể gây ra các vấn đề về khớp, biến dạng chi.
• Tác động tiêu cực đến tâm lý: Trẻ thừa cân, béo phì có thể bị bạn bè trêu chọc, dẫn đến tự ti, mặc cảm, ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lý và hòa nhập xã hội.

Chính vì vậy, việc hiểu rõ và hướng đến mục tiêu tăng cân lành mạnh là vô cùng quan trọng. Điều này đòi hỏi một cách tiếp cận khoa học, kiên nhẫn và sự hiểu biết đúng đắn từ phía cha mẹ, chứ không phải là những giải pháp cấp tốc hay ép buộc trẻ ăn uống.

4. Hướng dẫn theo dõi cân nặng của trẻ đúng cách tại nhà

Việc theo dõi cân nặng của trẻ một cách đều đặn và chính xác tại nhà là công cụ quan trọng giúp cha mẹ sớm phát hiện những bất thường trong quá trình tăng trưởng của con.

Kỹ thuật cân chính xác :

Cân máng – loại cân thường dùng để theo dõi cân nặng cho trẻ sơ sinh

Để có được số đo cân nặng chính xác, cha mẹ cần lưu ý:

• Thời điểm cân: Tốt nhất cha mẹ nên cân trẻ vào buổi sáng, sau khi trẻ đã đi vệ sinh và trước khi ăn sáng.
• Trang phục: Cởi bỏ quần áo dày, tã (nếu có thể với trẻ nhỏ và đảm bảo trẻ không bị lạnh). Nếu phải mặc quần áo, hãy trừ bì trọng lượng quần áo hoặc đảm bảo trẻ mặc quần áo tương tự mỗi lần cân.
• Tư thế cân:

• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ chưa đứng vững: Sử dụng cân đĩa hoặc cân lòng máng chuyên dụng và đặt trẻ nằm ngửa hoặc ngồi giữa lòng cân.
• Trẻ lớn hơn đã đứng vững: Sử dụng cân đứng. Yêu cầu trẻ đứng thẳng, mắt nhìn về phía trước và hai tay xuôi theo thân.

• Loại cân: Cha mẹ nên sử dụng cùng một loại cân cho mỗi lần theo dõi và đảm bảo cân được đặt trên một mặt phẳng vững chắc, được hiệu chỉnh định kỳ cũng như độ sai số của cân <0,01kg.

Tần suất theo dõi :

Tần suất theo dõi cân nặng hợp lý nên căn cứ vào độ tuổi của trẻ:

• Trẻ dưới 1 tuổi:

• Trẻ sơ sinh (0 – 6 tháng): Có thể cân hàng tuần hoặc mỗi 2 tuần.
• Trẻ 6 – 12 tháng: Cân hàng tháng.

• Trẻ 1 – 3 tuổi: Cân hàng tháng hoặc mỗi 2 tháng.
• Trẻ trên 3 tuổi: Cân mỗi 3 tháng.

Tuy nhiên, nếu trẻ đang trong giai đoạn cần theo dõi sát sao do nhẹ cân, suy dinh dưỡng hoặc có bệnh lý, bác sĩ có thể yêu cầu tần suất theo dõi dày hơn .

Ghi chép và sử dụng biểu đồ tăng trưởng:

Mỗi lần cân đo, cha mẹ nên ghi chép lại ngày tháng, cân nặng và chiều cao của trẻ. Sau đó, chấm các số liệu này lên biểu đồ tăng trưởng chuẩn của WHO (có thể tải từ trang web của WHO hoặc Viện Dinh dưỡng Quốc gia).

Biểu đồ tăng trưởng chuẩn của trẻ sơ sinh đến 24 tháng tuổi.

Điều quan trọng là theo dõi xu hướng tăng trưởng (đường cong tăng trưởng) của trẻ qua nhiều điểm thời gian, chứ không chỉ dựa vào một lần cân đo duy nhất. Một đường cong tăng trưởng đi lên đều đặn, song song với các đường cong chuẩn hoặc có xu hướng tiến gần hơn đến đường trung vị là dấu hiệu tích cực. Ngược lại, nếu đường cong nằm ngang, đi xuống hoặc cắt ngang qua các kênh tăng trưởng chuẩn là dấu hiệu cảnh báo cần được chú ý.

Kết luận

Như vậy, việc trang bị kiến thức để hiểu đúng về tình trạng nhẹ cân, suy dinh dưỡng, nhận diện các nguyên nhân phổ biến khiến trẻ chậm tăng cân, nắm rõ hậu quả tiềm ẩn cũng như tầm quan trọng của việc hướng đến tăng cân lành mạnh là bước đầu tiên và vô cùng thiết yếu. Bên cạnh đó, kỹ năng theo dõi cân nặng của trẻ một cách chính xác tại nhà thông qua việc cân đo đúng kỹ thuật, duy trì tần suất hợp lý và sử dụng biểu đồ tăng trưởng sẽ giúp cha mẹ sớm phát hiện các dấu hiệu bất thường, từ đó có sự can thiệp kịp thời. Đây là những nền tảng quan trọng giúp cha mẹ vững vàng hơn trên hành trình chăm sóc sức khỏe cho con. Tuy nhiên, nhận diện vấn đề và theo dõi chỉ là bước khởi đầu. Để thực sự giúp con cải thiện cân nặng, bắt kịp đà tăng trưởng và phát triển toàn diện, chúng ta cần những giải pháp dinh dưỡng khoa học, cụ thể và được cá nhân hóa.

Phần 2: “Bí quyết dinh dưỡng từ chuyên gia giúp trẻ tăng cân đúng chuẩn và phát triển toàn diện” sẽ cung cấp thông tin chi tiết về cách xây dựng một chế độ ăn uống cân bằng, giàu năng lượng, lựa chọn thực phẩm thông minh và các chiến lược dinh dưỡng đột phá giúp con yêu của bạn tăng cân một cách khỏe mạnh và bền vững.

(Huế Phạm)