Nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

Thực trạng

• Mọi trẻ sơ sinh và trẻ em đều có quyền được dinh dưỡng tốt theo “Công ước về Quyền trẻ em”.
• Suy dinh dưỡng có liên quan đến 45% số ca tử vong ở trẻ em.
• Năm 2020 trên thế giới ước tính có 149 triệu trẻ em dưới 5 tuổi bị thấp còi (quá thấp so với tuổi), 45 triệu trẻ bị gầy còm (quá gầy so với chiều cao) và 38,9 triệu trẻ bị thừa cân hoặc béo phì.
• Khoảng 44% trẻ sơ sinh từ 0–6 tháng tuổi được bú mẹ hoàn toàn.
• Rất ít trẻ được bổ sung đầy đủ dinh dưỡng và an toàn; ở nhiều quốc gia, chưa đến 1/4 trẻ sơ sinh từ 6–23 tháng tuổi được đáp ứng các tiêu chí về sự đa dạng trong chế độ ăn uống và tần suất cho trẻ ăn phù hợp với độ tuổi.
• Hơn 820.000 trẻ em dưới 5 tuổi có thể được cứu sống mỗi năm nếu tất cả trẻ em từ 0–23 tháng tuổi được bú sữa mẹ một cách tối ưu. Nuôi con bằng sữa mẹ giúp cải thiện chỉ số IQ, khả năng học và gắn liền với thu nhập cao hơn khi trưởng thành. 
• Cải thiện sự phát triển của trẻ và giảm chi phí y tế thông qua nuôi con bằng sữa mẹ mang lại lợi ích kinh tế cho từng gia đình cũng như ở cấp quốc gia.

Hằng năm có đến có đến 2,7 triệu trẻ em tử vong vì suy dinh dưỡng hoặc chiếm tới 45% tổng số trẻ em tử vong. Nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ là một chủ đề cấp bách cần giải quyết để cải thiện khả năng sống sót của trẻ và thúc đẩy sự tăng trưởng, phát triển lành mạnh. Hai năm đầu đời của trẻ đặc biệt quan trọng vì cung cấp đầy đủ chất dinh dưỡng trong giai đoạn này giúp giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong, giảm nguy cơ mắc bệnh mãn tính và thúc đẩy sự phát triển tổng thể tốt hơn.

Việc nuôi con bằng sữa mẹ tối ưu quan trọng đến mức nó có thể cứu sống hơn 820.000 trẻ em dưới 5 tuổi mỗi năm.

WHO và UNICEF khuyến nghị:

• Cho con bú trong vòng 1 giờ sau khi sinh
• Bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu đời 
• Bổ sung đầy đủ thực phẩm dinh dưỡng cho khi được 6 tháng tuổi cùng với việc tiếp tục bú mẹ đến 2 tuổi hoặc hơn.

Tuy nhiên, nhiều trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ không nhận được chế độ ăn đầy đủ chất dinh dưỡng. Ví dụ, chỉ có khoảng 44% trẻ sơ sinh từ 0–6 tháng tuổi trên toàn thế giới được bú mẹ hoàn toàn trong giai đoạn 2015-2020.

Các khuyến nghị đã được cải tiến để giải quyết nhu cầu của trẻ sơ sinh được sinh ra từ bà mẹ nhiễm HIV. Thuốc kháng vi-rút hiện cho phép những đứa trẻ này được bú mẹ hoàn toàn bằng sữa mẹ cho đến khi chúng được 6 tháng tuổi và tiếp tục bú mẹ cho đến ít nhất 12 tháng tuổi với nguy cơ lây truyền HIV giảm đáng kể.

Giai đoạn nuôi con bằng sữa mẹ

Nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng mang lại nhiều lợi ích cho cả trẻ sơ sinh và bà mẹ. Đầu tiên là bảo vệ chống nhiễm trùng đường tiêu hóa không chỉ được quan sát thấy ở các nước đang phát triển mà còn ở các nước công nghiệp hóa. Việc cho con bú sớm trong vòng 1 giờ sau khi sinh sẽ bảo vệ trẻ sơ sinh khỏi bị nhiễm trùng và giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh. Nguy cơ tử vong do tiêu chảy và các bệnh nhiễm trùng khác có thể tăng lên ở những trẻ bú mẹ một phần hoặc không bú mẹ chút nào.

Sữa mẹ cũng là nguồn cung cấp năng lượng và chất dinh dưỡng quan trọng cho trẻ từ 6–23 tháng tuổi. Nó có thể cung cấp một nửa hoặc nhiều hơn nhu cầu năng lượng của trẻ trong độ tuổi từ 6 đến 12 tháng và một phần ba nhu cầu năng lượng của trẻ trong độ tuổi từ 12 đến 24 tháng. Sữa mẹ còn là nguồn cung cấp năng lượng và chất dinh dưỡng quan trọng trong thời gian bị bệnh, đồng thời làm giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ suy dinh dưỡng.

Trẻ em và thanh thiếu niên được bú sữa mẹ khi còn bé ít có khả năng bị thừa cân hoặc béo phì. Ngoài ra, trẻ thực hiện tốt hơn trong các bài kiểm tra trí thông minh và có tỷ lệ đi học cao hơn. Nuôi con bằng sữa mẹ gắn liền với thu nhập cao hơn khi trưởng thành. Cải thiện sự phát triển của trẻ em và giảm chi phí y tế mang lại lợi ích kinh tế cho từng gia đình cũng như ở cấp quốc gia. 

Thời gian cho con bú sữa mẹ dài hơn cũng góp phần mang lại sức khỏe và tinh thần thoải mái cho bà mẹ: nó làm giảm nguy cơ ung thư buồng trứng và ung thư vú, đồng thời giúp tránh thai. Việc nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ đối với trẻ dưới 6 tháng tuổi có tác dụng nội tiết tố thường gây ra hiện tượng thiếu kinh. Đây là một phương pháp ngừa thai tự nhiên (mặc dù không an toàn) được gọi là Phương pháp cho bú vô kinh.

Các bà mẹ và gia đình cần được hỗ trợ để con được bú sữa mẹ một cách tối ưu. Các hành động giúp bảo vệ, thúc đẩy và hỗ trợ nuôi con bằng sữa mẹ bao gồm:

• Áp dụng các chính sách như “Công ước Bảo vệ Thai sản 183”  và  “Khuyến nghị Số 191” của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO – International Labour Organization), bổ sung cho  “Công ước Số 183”  bằng cách đề xuất thời gian nghỉ phép dài hơn và phúc lợi cao hơn.
• “Quy tắc quốc tế về tiếp thị các sản phẩm thay thế sữa mẹ” và các nghị quyết liên quan tiếp theo của Đại hội đồng Y tế Thế giới (World Health Assembly)
• Thực hiện “Mười bước nuôi con bằng sữa mẹ thành công”  được nêu trong Sáng kiến ​​Bệnh viện thân thiện với trẻ em (BFHI – Baby-friendly Hospital Initiative), bao gồm:
  • Tiếp xúc da kề da giữa mẹ và con ngay sau khi sinh và bắt đầu cho con bú trong vòng 1 giờ đầu đời
  • Cho con bú theo nhu cầu (nghĩa là trẻ muốn bao nhiêu lần, cả ngày lẫn đêm)
  • Ở cùng phòng (cho phép bà mẹ và trẻ sơ sinh ở cùng nhau 24h / ngày)
  • Không cho trẻ ăn thêm thức ăn hoặc nước uống, thậm chí cả nước, trừ khi cần thiết về mặt y tế
• Cung cấp các dịch vụ y tế hỗ trợ với tư vấn về nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ trong tất cả các lần tiếp xúc với người chăm sóc và trẻ nhỏ, chẳng hạn như trong quá trình chăm sóc trước và sau sinh, thăm khám trẻ khỏe mạnh và trẻ ốm, tiêm chủng.
• Hỗ trợ cộng đồng, bao gồm các nhóm hỗ trợ bà mẹ và các hoạt động giáo dục, nâng cao sức khỏe cộng đồng.

Thực hành nuôi con bằng sữa mẹ có khả năng đáp ứng cao với các can thiệp hỗ trợ; tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn và tiếp tục có thể được cải thiện trong một vài năm.

Nuôi dưỡng bổ sung

Khoảng 6 tháng tuổi, nhu cầu về năng lượng và chất dinh dưỡng của trẻ bắt đầu vượt quá lượng sữa mẹ cung cấp và các thực phẩm bổ sung là cần thiết để đáp ứng những nhu cầu đó. Trẻ sơ sinh ở độ tuổi này cũng đã sẵn sàng phát triển để tiếp nhận các loại thực phẩm khác. Nếu trẻ không được ăn dặm vào khoảng 6 tháng tuổi hoặc được cho ăn không đúng cách thì sự tăng trưởng của trẻ có thể chậm lại. Nguyên tắc hướng dẫn cho ăn bổ sung hợp lý là:

• Tiếp tục cho con bú thường xuyên theo yêu cầu cho đến khi được 2 tuổi hoặc hơn.
• Thực hành cho trẻ ăn theo phản xạ (ví dụ, cho trẻ ăn trực tiếp và hỗ trợ trẻ lớn hơn. Cho trẻ ăn chậm và kiên nhẫn, khuyến khích trẻ ăn nhưng không ép trẻ, nói chuyện với trẻ và duy trì giao tiếp bằng mắt).
• Thực hành vệ sinh tốt và xử lý thực phẩm đúng cách.
• Bắt đầu từ 6 tháng với lượng thức ăn nhỏ và tăng dần khi trẻ lớn hơn.
• Tăng dần tính nhất quán và đa dạng của thực phẩm.
• Tăng số lần cho trẻ ăn: 2–3 bữa mỗi ngày cho trẻ 6–8 tháng tuổi và 3–4 bữa mỗi ngày cho trẻ 9–23 tháng tuổi, có thêm 1–2 bữa phụ theo yêu cầu.
• Sử dụng thực phẩm bổ sung tăng cường hoặc bổ sung vitamin-khoáng chất khi cần thiết
• Trong thời gian bị bệnh, hãy tăng cường uống nhiều chất lỏng bao gồm cho con bú nhiều hơn và cho trẻ ăn những thức ăn mềm, yêu thích.

Nuôi dưỡng trẻ trong hoàn cảnh khó khăn

Những gia đình và trẻ em có hoàn cảnh khó khăn cần được quan tâm đặc biệt và hỗ trợ thiết thực. Bất cứ khi nào có thể, bà mẹ và trẻ sơ sinh nên ở bên nhau và nhận được sự hỗ trợ cần thiết để thực hiện lựa chọn cho ăn phù hợp nhất hiện có. Nuôi con bằng sữa mẹ vẫn là phương thức nuôi dưỡng trẻ sơ sinh ưa thích trong hầu hết các tình huống khó khăn, ví dụ:

• Trẻ sơ sinh nhẹ cân hoặc sinh non.
• Bà mẹ nhiễm HIV ở những nơi tỷ lệ tử vong do tiêu chảy, viêm phổi và suy dinh dưỡng vẫn còn phổ biến.
• Người mẹ đang ở độ tuổi vị thành niên.
• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ bị suy dinh dưỡng.
• Các gia đình phải chịu hậu quả của tình trạng khẩn cấp phức tạp.

HIV và việc nuôi dưỡng trẻ sơ sinh

Nuôi con bằng sữa mẹ, đặc biệt là nuôi con bằng sữa mẹ sớm và hoàn toàn, là một trong những cách quan trọng nhất để cải thiện tỷ lệ sống sót của trẻ sơ sinh. Mặc dù HIV có thể truyền từ mẹ sang con trong quá trình mang thai, chuyển dạ hoặc sinh nở và cả qua sữa mẹ, nhưng bằng chứng về HIV và việc nuôi dưỡng trẻ sơ sinh cho thấy rằng việc điều trị bằng thuốc kháng vi-rút (ART) cho những bà mẹ nhiễm HIV làm giảm đáng kể nguy cơ lây truyền. thông qua việc cho con bú và còn cải thiện sức khỏe của cô ấy.

Hiện nay, WHO khuyến cáo tất cả những người nhiễm HIV, bao gồm cả phụ nữ mang thai và bà mẹ đang cho con bú nhiễm HIV, nên dùng ART suốt đời kể từ khi họ lần đầu tiên biết được tình trạng nhiễm trùng của mình.

Các bà mẹ sống ở những nơi phổ biến tỷ lệ mắc bệnh và tử vong do tiêu chảy, viêm phổi và suy dinh dưỡng và các cơ quan y tế quốc gia ủng hộ việc nuôi con bằng sữa mẹ nên cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng, sau đó cho trẻ ăn bổ sung phù hợp và tiếp tục bú mẹ cho đến ít nhất là ngày sinh nhật đầu tiên của trẻ.

Ứng phó của WHO

WHO cam kết hỗ trợ các quốc gia thực hiện và giám sát  “Kế hoạch thực hiện toàn diện về dinh dưỡng bà mẹ, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ”, được các quốc gia thành viên thông qua vào tháng 5/2012. Kế hoạch này bao gồm 6 mục tiêu, một trong số đó là tăng cường vào năm 2025, tỷ lệ nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu lên ít nhất 50%. Các hoạt động giúp đạt được điều này bao gồm những hoạt động được nêu trong “Chiến lược toàn cầu về nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ”, nhằm mục đích bảo vệ, thúc đẩy và hỗ trợ việc nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ một cách thích hợp.

UNICEF và WHO đã thành lập “Tập thể nuôi con bằng sữa mẹ toàn cầu” (Global Breastfeeding Collective) để tập hợp sự hỗ trợ chính trị, pháp lý, tài chính và cộng đồng cho việc nuôi con bằng sữa mẹ. Tập thể tập hợp những người thực hiện và nhà tài trợ từ các chính phủ, tổ chức từ thiện, tổ chức quốc tế và xã hội dân sự. Tầm nhìn của Tập thể là một thế giới trong đó tất cả các bà mẹ đều có được sự hỗ trợ về mặt kỹ thuật, tài chính, tình cảm và cộng đồng mà họ cần để nuôi con bằng sữa mẹ.

WHO đã thành lập Mạng lưới Giám sát và Hỗ trợ toàn cầu (Network for Global Monitoring and Support) trong việc thực hiện “Quy tắc quốc tế về tiếp thị các sản phẩm thay thế sữa mẹ” và các Nghị quyết của Đại hội đồng Y tế Thế giới có liên quan sau đó, còn được gọi là NetCode. Mục tiêu của NetCode là bảo vệ và thúc đẩy việc nuôi con bằng sữa mẹ bằng cách đảm bảo rằng các sản phẩm thay thế sữa mẹ không được tiếp thị một cách không phù hợp. Cụ thể, NetCode đang xây dựng năng lực cho các Quốc gia Tthành viên và xã hội dân sự để tăng cường luật pháp Bộ luật quốc gia, liên tục giám sát việc tuân thủ Bộ luật và thực hiện hành động để ngăn chặn mọi hành vi vi phạm.

Ngoài ra, WHO và UNICEF đã xây dựng các khóa đào tạo nhân viên y tế nhằm hỗ trợ kỹ năng cho các bà mẹ đang cho con bú, giúp họ khắc phục các vấn đề và theo dõi sự phát triển của trẻ để họ có thể xác định sớm nguy cơ suy dinh dưỡng hoặc thừa cân/béo phì.

WHO cung cấp hướng dẫn đơn giản, mạch lạc và khả thi cho các quốc gia nhằm thúc đẩy và hỗ trợ cải thiện việc nuôi dưỡng trẻ sơ sinh của các bà mẹ nhiễm HIV nhằm ngăn ngừa lây truyền từ mẹ sang con, dinh dưỡng tốt cho trẻ và bảo vệ sức khỏe của bà mẹ.